گیاهان دارویی

گلها و گیاهان خاموش ترین موجودات و در عین حال گویاترین قدرت وعظمت آفرینش هستند. هر برگی از این موجودات و زیبا کتاب بزرگی در وصف توحید است. گل ها و گیاهان نه تنها با الوان و اشکال بدیع خود سفره طبیعت را زینت می بخشد. بلکه آنرا چنان سرشار از نیروی حیاتی می سازند که هیچ بساطی را یاری رقابت با آن نیست.

آنانکه در روستا و دامان طبیعت زندگی می کنند با نشاطند و نشاط و سلامتی خود را از این منبع بزرگ تأمین می کنند. قامت درشت، موهای پرپشت، پوست صاف و شفاف و دندان های سفید و سالم آنها مرهون ذخایر مادی همین گیاهان است.

ارزش این نعمتهای خدادادی تنها در تأمین غذای حیوان و انسان نیست. در آنها برخی برای هر دردی نهفته است. قدما- و حتی در سالهای نه چندان دور مردم روستاها و شهرهای کوچک بدون کمترین اطلاع از دانش مدرسی گیاه شناسی نباتات محیط زندگی خود را در حد لازم می شناختند . در آنجا هر کسی از پدر و مادر یا اشخاص بصیر دیگری می آموخت چه گیاهانی برای کدام بیماری و چه درمانی برای چه دردی مناسب است. کتابهای خطی سو قدیمی طب مردم یا طب سنتی ما هنوز هم در برخی از نقاط کشور دست بدست می گردد.

بعد از سال های اعتنایی به داروهای گیاهی و سنتی و بعد از زایل شدن فرصت های گرانبهائی که در آن با کمال تأسف بجای تحقیق و پژوهش در طب سنتی ما تحقیر این گنجینه فرهنگی و علمی بجائی رسید که حتی در برنامه های رادیویی نسخه و دواهای مادر بزرگ را به باد تمسخر گرفتند و اینک نه در ایران که در دنیا طب جدید به اشتباه خود پبی برده است و سعی می کند بتدریج به اصل خود بازگردد. اصلی که بر طبق آن درمان هر دردی را باید از طبیعت گرفت و بکار بست.

   در چهار گوشه جهان طب سنتی و متدواول اقوام و ملل مختلف احیا می شود و اصالت و مزیت دارو های گیاهی و سنتی در برابر داروهای شیمیایی و مصنوعی بیش از به پیش ثبوت می رسد.

  در ایران هم از چند سال پیش گام های پر سر و صدا اما تقریباً بدون عمل برداشته شده است. (سمینار رازی، سمینار ابن سینا، سمینار طب سنتی و …)

در سالهای اخیر به تقلید از مؤسسات خارجی در کشور  ما هم کارخانه ها و کارگاههای بسته بندی گیاهان داروئی دایر شده است. این عمل گرچه در حد خود کار مفید است لیکن دو نقصیه مهم در آن وجود دارد. یکی اینکه بنظر می رسد در تهیه آن ها جنبه تجارتی و سودجوئی در رأس اهداف مؤسسات قرار دارد دیگر اینکه مردم بطور چشم بسته آنها را مصرف می کنند بدون آنکه خودشان هر گیاهای را بشناسند و تهیه کنند بنابراین چنانچه کار این قبلی مؤسسات بوسیله مراجع صلاحتید از کنترل نشود مصرف این دارو ها نه تنها از لحاظ قیمت مقرون به صرفه نیست بلکه بتدریج مانند موارد دیگر بسته بندی ها باید سراغ داروهایی شیمیایی و مصنوعی رفت. (دکتر حسین عرفانی، صد گیاه و هزار درمان)

طبقه بندی گیاهان داروئی بر اساس اثرات آنها

گیاهان تلخ

داروهای گیاهی که روی کار معده خصومت در هنگام بی اشتهایی تأثیر می گذارند، انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می کنند. از قبلی: گیاهان تلخ خالص منظور، صغیر، ژنتیان، شبدر آبی، گیاهان تلخ معطر نظیر: درمنه، قطب الذیره، سنبل خطائی طبی.

قصب الذیره محتوی یک اسانس طبیعی و مخصوصاً مواد تلخ است.

گیهان تلخ قابض: این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده و برای زکامها و گاستریهای سبک (پوست کند و رانگو) بکار می رود.

گیاهان تلخ لعابدار: گیاه پای خر، شاهدانه، گیاهان قابض.

(داروهای منقبض کننده)

این مواد روی بشره و یا مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئین تأثیر می گذارد. آنها آب موجود در بافتها را گرفته و با کم و بیش خشک کردن آن اثر ضشد تورمی نیز دارند. این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.

این گروه شامل: شمش تبری، مورد گل غافث، هوفارتحیون، مریم گلی، انجبار گوش خر، گل مینا (امراض جلدی، اگزمای متورم و عفونی) تره تیزک، سنفتیون، پوست درخت بلوط و بید، ریشه باباآدم، گلسنگ پتانسیل، اکلیمی، درخت گردو، توت روباه، هفت بند، آویشن، دم شیر و زوفا می شود.

ضد التهاب

این مواد را برای درمان زخمها و کوفتگیها بکار می برند. آنها ورم را کاهش داده و بازسازی بافتهای آسیب دیده را (با تأثیر بر غشاء خی طی و سطح گرانولی) تسریع می کنند. بنابراین بابونه و اکلیل کوهی جراحتها را التیام بخشیده، خزه اثر منه تورم رودی مجاری ادرار داشته و گل نرگس ضمن التیام زخمها بیماریهای پوستی را درمان می کند.

گیاهان ضد نفخ:

در اینجا منظور موادی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند. این مواد احساس فشار درد را کاهش داده و باعث توقف رشد باکتری هایی که ایجاد تخمیر می نمایند می شود. این گروه شامل دارو  هایی می شود که دارای مواد اسپانسمولیتیک (که باعث رفع تشنج و انقباضات می شوند)  باشند گیاهانی از این قبلیل  عبارتند از: بابونه، انیسول، رازیانه، سرو کوهی، نعناع، مریم گلی، آلکیل کوهی، زیره و زوفا.

گیاهان معرق:

گیاهانی که عمل تعرق را آسانتر می نمایند عبارتند از: گل ماهور، آقطی سیاه، بابونه، تیول، شاه تره، برگ انگور فرنگی، ریش بز، تره تیزک، ریشه بابا آدم، بید نگاه، بنفشه وحشی

گیاهان کاهش دهنده تعرق

گیاهانی که از تعرق زیاد جلوگیری می کنند عبارتند از: مریم گلی، سنبل الطیب، بلادون، و برای مصرف خارجی، برگ گردو و پوست  درخت بلوط.

گیاهان مسدر

این گیاهان ترشح ادرار را زیاد می کنند  که برای ناراحتی های مجاری ادرار مورد استفاده قرار می گیرند. آنها ضمن اینکه مسدر هستند کمی هم حالت ضد عفونی دارند. از آنها می توان در مواردی از قبیل ناراحتی های کلیوی سبک، سنگ کوچکک یا شن ادراری استفاده کرد. در صورتی که ناراحتی های کلیومی مهم ناراحتی های قلبی، ورم قلبی و یا سیروزکبدی وجود داشته باشد این داروها مناسب نبوده و باید به پزشک مراجعه کرد.

گیاهان دارویی از قبیل: گل آقطی سیاه، انگور روباه، سرو کوهی، مورد، پر سیاوش، هوفاریقون، اونویس، ریشه جعفری.

گیاهان غیر دارویی:

بادآورد، لوبیا را می توان نام برد.

خزه که در صورت عفونت مجاری ادار بسیار مفید است) کیسه کشیش، برنهای درخت فان (حتی به صورت حمام) برگ توت فرنگی، ریشه بابا آدم، آسپرول معطر، ریشه انجدان رومی، دم شیر.

گیاهان خلط آور لعابدار:

گیاهان دارویی ایجاد را تسهیل می نمایند. آنها محتوی لعابهای گیاهی هستند که با جذب رطوبت با دکرده و قسمت دیگر را مرطوب می کنند و این بدلیل جذب آب این مواد است. و آنها همچنین ورم منطقه ای را که قسمت وروید نای را احاطه نموده است با تسکین سرفه کاهش میدهند.

برخی از این گیاهان علاوه بر لعاب اسانسهای  روغنی و ساپونین هستند. از میان این گیاهان می توان از: پنیرک، گل ماهور، ختمی و بارهنگ را نام برد.

گیاهان خلط آور و ق آور:

این مواد ترشح غدد مجرای تنفس و برونش ها را زیاد نموده به مقدار زیاد قی آور و به مقدار کم باعث ایجاد حالت تهوع می شوند.

طبق نسخه پزشک جوشانده ریشه ایکاکوانا را میتوان تهیه نمود و بدون نسخه میتوان از گیاه فتق، اونویس استفاده کرد.

خلط آور محرک:

این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع شده و مخاط را تحریک نموده و عمل خلط آوری و دفع آنرا آسانتر می کنند. ضمناً این مواد باعث شل شدن عضلات مجرای تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می شوند ضمن اینکه کمی نیز قدرت ضد عفونی کننده دارند این گروه شامل گیاهان دارویی می شود که دارای اسانسهای روغنی باشند.

گیاهان داروئی که در این زمینه برای تهیه جوشانده بکار می روند عبارتند از:

مسکیه، رازیانه، برگ نعناع، پونه، سوسن بری، و از دیگر گیاهان که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرند می توان: ختمی گیاه پای خر (گل و برگهای آن) و دانه کتان که محتوی لعابد هستند را نام برد.

گیاه ضد سرفه

اینها در واقع گیاهان خلط آور آرام کننده سرفه هستند در اکثر موارد از آنها به صورت مخلوط (جوشانده برای سینه درد) استفاده می گردد.

از میان گیاهان ساده نیز می توان از ختمی، پنیرک، گیاه سعال یا پای خر، بارهنگ به دانه و شیرین بیان نام برد.

گیاهان مسهل صفرا

این مواد کار تولید صفرا در سلولهای کبدی و همچنین کار دفع آن از طریق مجراهای صفراوی را تسهیل می کنند. در درمان ورم کیسه و مجراهای صفراوی و حتی علیه سنگ ریزه های کوچک کیسه صفرا در کنار داروی مؤثر پر قدرت از داروهای گیاهی که محتوی موادی برای تسهیل در امر تولید صفرا و همچنین محتوی اسانسهای طبیعی ضد تشنج مجراهای صفراوی و ضد عفونی کننده های سبک و ضد تورم هم می باشند نیز اسفتاده می شوند.

از میان داروهای گیاهی می توان از برگ بولدر، گل خلد، کنگر کوهی، زنجبیل سامی، گیاهان غیر طبی از: مامیران، گل قاصدک، پوست درخچه زرشک، آویشن معمولی، و بومادران نام ببریم.

گیاهان ملین و مسمل

مسهلها کار تخلیه روده را تسریع می نمایند. پوست نر بورن، دانه و برگهای سنا، ریشه شیرین بیان، ریشه، یوند از این دسته هستند.

گیاهانی نظیر میوه و شاخه و برگ دار مرور بیابانی گل بنفشه صحرایی، بومادران، فاشراسفیه، نیلوفر و کتان از گروه گیاهان غیر طبی دسته هستند.

ضد فشار خون

این گیاهان فشار خون بالا (ناراحتیهای سیستم تنظیم کننده) تأثیر می گذارند. درمان این بیماری ها شامل یک رژیم غذایی و داروهای مناسب آن می باشند. در مرحله آغاز بیماری فشار خون می توان از مسکن ها و پائین آورنده های فشار خون نظیر سنبل الطیب، یولاف، زنگ چاودار، سیر، آلکیل الملک، سرخ و لیک و رازک استفاده کرد.

گیاهان معطر:

عبارتند از گیاهانی که برای بهتر کردن مزه و عطر داروها بکار برده می شوند.

و دارای اثر ضد عفونی کننده نیز هستند نظیر:

مریم گلی، بابونه رومی، اسطوخدوس و آلکیل کوهی (مصرف داخلی یا خارجی)

ضد انگلی:

گیاهانی که علیه انگلهای روده بکار می روند عبارتند از: سرخس نر، قازیانی، هویچ، پیاز، شاه تره، انار، زبان درقفا، کدو.

ضد دیابت:

از گیاهان بعنوان کمک درمانی در درمان دیابت استفاده می گردد (تولید انسولین در لوزلمعده) این انسولین های گیاهی که مؤثر ترین آنها به شکل عصاره های اسیدی می باشد در گیاهانی نظیر: لوبیا، مورد صحرایی، گیاه بابا آدم وجود دارند. گیاهان تلخ مانند قنطریول منعیه، ژنتیان، و در منه نیز مفید هستند.

مرامن زنانه

این گیاهان التهابات ماهیچه ای صاف در باسن کوچک (رحم، مجاری اداری) و دردهای عادت ماهانه را کاهش می دهند. برخی از این مواد روی رحم و خصوصاً در زمان

بارداری (خونریزی رحم پس از وضع حمل یا سقط جنین یا تورم) به عنوان درمان عمومی تحریک کننده تحت تأثیر دقیق پزشک اثرات سودمندی دارند. این مواد عبارتند از الکالوئید های زنگ، الکیل، کیسه کشیش، سیاه دانه، فلفل آبی، پتانسیل، سداب، هوفاریقون.

مواد شیر آور که ترشح شیر را تحریک می نمایند و در گیاهانی نظیر حلبوب(نوعی گل شبیه مینا) رازیانه، انسیون سنبه، و شنبلیله یافت می شوند.

ضد استفراغ

گیاهانی که باعث تسکین حرکات دودی شدید و زیاده از حد معده می شوند در این گروه قرار می گیرند. داروی بلامنازع این ناراحتی تریاک است. اما گیاهان سرشار از تانن و زغال گیاهی، پوست بلوط و همچنین  ترکیبات محتوی لعاب نظیر دانه های یولاف، جوشانده جو، آب برنج چای چینی نیز مؤثرند. برای کودکان از هویج، سیب رنده شده پس از قهوه ای شدن آن (پکتین) انجبار، بلوط، گل محمدی، مریم گلی، مورد، عریده توت فرنگی، در این مورد استفاده می کنند.

 (گیاهان داروئی نوشته ژان و لاگ و ژیری استودولا ترجمه ساعد زمان)

توضیح روشهای استفاده از گیاهان

گیاهان را باید از محل های طبیعی رویش آنها و یا از محل کشت مصنوعیشان(مانند باغات، مزارع و کوهستانها) که هرگز به وسیله فرآورده های شیمیایی و سموم مختلف از قبیل کودهای شیمیایی حشره کش ها و داروهای دفع آفات گیاهان و فاضلابهای کارخانه ها و سایر فضولات آلوده نشده اند تهیه کرد.

وقتی می بینیم که مواد سمی آنچنان در سطح زمین پراکنده شده است که حتی د.د.ت در چربی بدن موجوداتی مانند پنگوئن ها نیز وارد شده است در می یابیم که تحصیل شرایط طبیعی، بدون آلودگی بسیار مشکل است. لیکن از آنجا که حصول هر شرایطی به طور نسبی ممکن است باید سعی کنیم گل ها، برگ ها، شکوفه ها، ریشه ها و دانه هایی را بچینیم که حتی المقدور از انواع آلودگی ها بدور باشند.

گیاهان صرفنظر از روش های ویژه ای که درباره برخی از آنها به کار می رود باید در هوای خشک پگاه صبح بعد از تبخیر قطرات شبنم چیده، در محل سایه ای که در آن هوا جریان دارد خشکانده شوند. تأثیر شفابخشی گیاهان بستگی به نگهداری صحیح آنها دارد.

برای هر گیاهی که اطلاعات لازم درباره نسبت مقدار گیاه و آبی که باید با آن مخلوط شود، درباره مقدار مصرف دمکرده ها و جوشانده ها و نحوه حمام گرفتن و تهیه کمپرس باید داده شود.

برای تهیه انواع فرآورده های داروئی امکان ترکیب آنها بسیار متنوع است و خواننده به سرعت یاد می گیرد چگونه مقدار لازم از هر گیاه و نسبت هر یک از آنهارا در تهیه مواد شفا بخش تخمین بزند.

برای اینکه زمینه اطلاعاتمان وسیع تر باشد اصطلاحات و کلماتی را که به وفور در کتابهای داروئی بکار می رود توضیح می دهیم:

1-    تعیین مقدار

به طور کلی مقدار لازم هر هر گیاهی را با مقیاس در لیتر (آب، الکل و نظایر آنها) ذکر می کنند. مسلماً می توان با در نظر گرفتن نسبت داده شده، حجم کمتری در مقیاس نیم لیتر، یک چهارم لیتر، یکصد سانتی متر مکعب و … به مقتضای احتیاج تهیه کرده، لیکن در اکثر موارد تهیه مواد داروئی در مقیاس بیشتر راحتتر از تهیه آن در مقادیر کم مثلاً یک فنجان است. وقتی از مقادیری مانند «دو انگشت» یا به اصطلاح عوام «یک ریزه» (مقداری که با دو انگشت بر می داریم) بحث می شود منظور آن مقدار گیاهی است که به کمک دو انگشت دست (انگشت شست و اشاره) می توان برداشت نه به وسیله سه انگشت. این مقدار تقریباً معادل یک تا دو گرم گل و یا برگ خشک شده گیاه است. نیم مشت گیاه معادل مقداریست که به وسیله تمام انگشتان که تا نیمه کف دست بسته می شوند قرار می گیرد. یک مشت بسته معادل مقداری است که در بین تمام انگشتان و کف دست با گنجایش کامل مشت قرار داده می شود. در یک مشت کامل مواد برداشته شده از میان انگشتان به خارج می ریزند و نوک انگشتان با کف دست تماس پیدا نمی کنند. همه این مقیاس ها در مورد یک دست با سطح و حجم متوسط منظور می شود.

برای اینکه مقیاس صحیح تری داشته باشیم باید توضیح دهیم که یک نیم صحیح تری داشته باشیم توضیح دهیم که یک نیم مشت معادل تقریباً سی گرم، یک مشت بسته برابر پنجاه گرم و یک مشت کامل در حدود هفتاد گرم است.

در اندازه گیری مایعات (شیره و عصاره گیاهان) مقیاس هایی مانند قاشق مرباخوری قاشق آش خوری، استکان (در حدود 50 سانتی متر مکعب) یا لیوان (مقداری بین یکصد تا پانصد سانتی متر مکب) بکار می رود. پنجاه سانتی متر مکعب تقریباً معادل پنجاه گرم و یکصد گرم منظور می شود تقریباً معادل پنجاه گرم و یکصد سانتی متر مکعب تقریباً معادل یکصد منظور می شود.

2-    صدر داروئی و مصرف

فرآورده های گیاهی می توان هم از طریق مصرف داخلی(خوردن، نوشیدن) و هم از طریق استعمال خارجی بعنوان مواد شفا بخش بکار برد. در حالت اول این مواد به صورت دمکرده، جوشانده، شیره، عصاره، تنطور و گرد … آماده می شود و در حالت دوم به شکل ضماد، لوسیون، کمپرس، پانسمان، قطره چشم، محلول غرغره، محلول شقیه، محلول های شستشوی واژن حمام دست و پا و سرانجام محلول شستشوی تمام بدن استعمال می گردد.

دمکرده ها

برای تهیه دمکرده ها اجزای گیاه مانند گل، برگ، ریشه و ساقه را در ظرفی ریخته آب جوش به آن اضافه می کنیم و چند دقیقه آنرا برای دم کشیدن بحال خود می گذاریم. این روش به ویژه در مورد گیاهان نازک و لطیف و گل های گیاهان معمول است. زمان لازم برای دم کشیدن بحسب نوع گیاه متفاوت است، مثلاً برای دمکرده گل تیول (زیرفون) مریم گلی و نعناع سه تا پنج دقیقه برای گیاه زبرتری مانند ریشه باباآدم تا ده دقیقه وقت لازم است. در حالت خاصی مثلاً در مورد بولاغ اوتی، گیاه آنقدر حساس است که کافی فقط آب گرم را روی آن بریزیم پس از لحظه ای مصرف کنیم.

جوشانده ها

برای تهیه جوشانده ها بحسب دستور معین برای هر گیاه آنها را در آب سرد ولرم یا آب جوش ریخته و چند دقیقه می جوشانیم. این روش یک قاعده کلی در تهیه دارو از قسمت های زبر و خشن گیاهان مانند ریشه و ساقه پوست تنه گیاهان و دانه های آنهاست. در این روش نیز مدت زمان لازم جهت جوشاندن اجزای گیاه به تناسب مقاومت آنها در برابر تأثیر حرارت متفاوت می باشد.

شیره گیاه

برای تهیه شیره گیاه بخش های فعال گیاه را به مدت زیاد (بین نصف روز تا چهار ده روز) در داخل مایعی قرار می دهیم. تهیه شیره آبکی نباید بیشتر از یک نصف  روز طول بکشد، چون این شیره محیط مساعدتی برای رشد میکروبهاست. با این جهت معمولاً شیره گیاهی را در مایعات دیگری مثل الکل (45 درجه) تهیه می کنند.

عصاره گیاه:

برای بدست آوردن عصاره یا آب گیاه (همچنین میوه ها) باید اجزای تازه گیاه یا میوه تازه چیره شده را بکار برد و با فشار (با یک تپک یا در هاون) آب آنها را گرفته و به وسیله یک پارچه تمیز و ظریف صاف کرد. امروز وسایل راحت تری مانند آبمیوه گیری، مخلوط کن و آسیاب برقی وجود دارد که کار تهیه عصاره گیاه و میوه را برای ما راحت کرده اند. مصرف عصاره گیاهی یا بطور ساده و بدون مخلوط کردن با مواد دیگر بمقدار یگ قاشق یا در اکثر حالات همراه شیر، مربا و یا عسل انجام می گیرد. عصاره گیاهان علاوه بر استعمال بصورت خوراکی برای کمپرس و پانسمان نیز متداول است.

تنطور

تنطور باید در نهایت دقت تهیه شود، زیرا مواد داروئی مؤثر گیاهان در ترکیب تنطور بسیار غلیظ است. به این جهت در تهیه تنطور فقط از گیاهان غیر رسمی استفاده می کنیم. جهت تهیه تنطور باید گیاه را کاملاً سابیده، گرد آنرا در الکل خود درجه بخیسانیم به عبارت دیگر گرد گیاه را به مدت دو تا سه روز در الکل نگهداریم و بعد به وسیله یک پارچه ظریف و تمیز صاف کنیم. تنطور بجز موارد خاص باید فقط در حالات بیماریهای شدید استعمال شود، یا اینکه اصولاً استعمال خارجی داشته باشد.

گرد گیاهان

در برخی حالات استعمال گرد (پودر) گیاهان متداول است. برای این منظور قسممت هایی از گیاه را که دارای مواد داروئی مؤثر است. کاملاً می سانید و یک قاشق چایخوری از گرد بسیار نرم را غالباً با عسل میل می کنند. در گرد گیاهان نیز مانند تنطور آنها مواد مؤثر داروئی زیاد متمرکز شده است و در استعمال آن باید تناسب مقدار مصرف و احتیاج را مرعی داشت.

ضمادها

ضماد نوعی فراورده گیاهی است که منحصراً استعمال خارجی دارد. در این روش به تناسب احتیاج مریض، گیاه را مستقیماً روی پوست بدن فرش می کنند و روی آنرا به وسیله یک دستمال تمیز می پوشانند. گیاه مورد نظر قرار داده انتخاب هر یک از راه های مذکور بستگی به شدت تأثیر مواد داروئی به وسیله یک پارچه جلوگیری کنیم. لزوم مراعات این قاعده در مورد مواد داروئی قوی مثل خردل کاملاً قابل درک است.

ضماد بر خلاف آنچه عقیده عمومی است باید بسیار گرم باشد. در حرارت بالاتر از پنجاه درجه اکثراً گیاهان خاصیت اصلی یا آرام بخش خود را از دست می دهند. حرارت چهل و   پنج درجه مناسب ترین حرارت ضماد است. در موارد معینی می توان ضماد را قبلاً به وسیله اطو گرم کرد و این کار در مورد ضماد کدام انجام شده است. ضما را نباید بیشتر از پنج دقیقه بر روی پوست قرار داد. تکرار دفعات ضماد با چند دقیقه انقطاع بهتر از ضماد یکباره با زمان طولانی و پیوسته باشد.

لوسیون:

در روش استعمال لوسیون، دمکرده، جوشانده یا مواد آماده شده به شیوه های خاص دیگری بکار می رود. مایع مؤثر را بر روی نقاط مورد نظر عضور بدن پخش می کنند و با آن ماساژ می دهند. اگر ماساژ به سرعت و با فشار دست انجام گیرد در اینصورت آنرا مالش (مشت مال) می نامیم. ماساژ و مالش از روش های درمانی با ارزش ویژه در موارد بیماریهای پوستی و مو بشمار می رود.

کمپرس

در این روش یک قطعه بزرگ پنبه یا پارچه را به وسیله مایع داروئی (دمکرده، جوشانده، تنطور و ..) خیس می کنیم و به مدت چند دقیقه مستقیماً بر موضع مورد درمان قرار می دهیم. زمان تأثیر دارو (بین پنج تا ده دقیقه) بستگی به قدرت تأثیر گیاه به کار برده شده و شدت عارضه مورد معالجه دارد.

زخم بندی (پانسمان)

زخم بندی نوعی کمپرس است که مواد داروئی آن از فرآورده های متراکم گیاهی تهیه شده است و در این روش تأثیر آن به تانی انجام می گیرد. زخم بندی اول (بر روی زخم یا بر روی آبسه و…) باید تقریباً دو ساعت بعد تجدید شود و در دفعات بعدی می توان فاصله تعویض زخم بندی را طولانی تر کرد، لیکن این فاصله نباید بیشتر از دوازده ساعت طول بکشد.

قطره چشم

چشم ها اعضای بسیار حساس بدن هستند و به این جهت قطره های چشم باید از گیاهان دارای مواد داروئی ملایم تهیه شوند و دارای ترکیب رقیقی باشند. دمکرده های رقیق که با آب جوش تهیه می شوند بهترین محلول های قطره چشم به شمار می روند، لیکند این دمکرده ها در موقع استعمال باید ولرم باشند.

محلول های غرغره

برای غرغره انواع فرآورده ها مانند دمکرده ها جوشانده ها شیره ها و نظایر آنها بکار می رود. محلولهای غرغره باید بسیار گرم یا گرم باشند تا تأثیر آنها بیشتر باشد.

محلولهای تنقیه

استعمال محلول های تنقیه از روشهای بسیار مؤثر بشمار می رود. محول تنقیه طبیعتاً در درجه اول باری امراض روده، اسهال، امتلاء (گرفتگی روده و معده) و … تهیه می شوند، لیکن در موارد زیاد دیگری مانند اختلالات گردش خون اختلالات کبدی و … مؤثر هستند. محلولهای رقیق مواد گیاهی (دمکرده، جوشانده و…) استعمال شود. از این محلول ها معمولاً فقط در روز یکبار و در هر بار کمتر از نیم لیتر (نیم لیتر محلول هم زیاد است.) استفاده می کنند. حرارت مطلوب این محلولها در مواقع استعمال در حدود سی و هفت درجه است.

 محلولهای شستشوی واژن:

شست و شوی مجاری روشی جهت درمان زنانی است که دارای دردهای دوره قاعدگی و یا ترشح تخمدان و … هستند. این شست و شوها نیز مانند محلول های خوراکی بسیار مؤثرند و مانند آنها باید از فرآورده های گیاهی رقیق (دمکرده و جوشانده ) و سبک تهیه شوند و حرارت آنها موقع استعمال در حدود سی و هفت درجه باشد. استعمال این محلول ها در مراحل حاد ناراحتی ها دوبار در روز انجام می گیرد، در حالات خفیف بیماری بمناسبت حساس بودن دستگاه تناسلی زن تأثیر سوزانندگی نامطلوبی ایجاد می کند.

حمام

حمام کردن قسمت اصلی طریقه معالجه به روش او سموز است که ما از گذشتگان یاد گرفته ایم و یک روش درمانی مؤثر به شمار می رود و در عمل مواد مؤثر و شفابخش موجود در گیاهان از طریق پوست جذب می شوند و گاهی نیز خود را خیلی سریعتر از آنچه در روش استعمال داخلی عمل می کنند به موضع بیماری می رسانند. جهت حمام کردن به تناسب حالات خاص از یک تشت یا وان حمام استفاده می شود که آب زیاد و مقدار زیادی مواد گیاهی در آن می ریزند معذلک در موارد تحریک و بکار انداختن گردش خون حمام دست یا حمام پا (گذاشتن دست و پا در محلول) ارجعیت دارند، زیرا که تهیه مقدمات حمام ساده تر است و دست ها و پاها بیشتر از سایر قسمت های بدن مواد را در حمام بخود می کشند.

جهت استحمام صحیح دست ها و پاها کافی است دو لیتر آب را جوشانده، پنج دقیقه بحال خود بگذاریم و بعد از آن مقدار لازم ا زگیاه خشک را در آن بریزیم. معذلک ماده داروئی خاص نیز جهت این نوع استحمام توصیه شده است که زمان بیشتری نیاز دارد ولی مؤثرترین نیز می باشد. اینک تهیه نمونه ای را به عنوان مایع اولیه در اینجا ذکر می کنیم:

ابتدا دو لیتر آب را می جوشانیم بعد پنج دقیقه آنرا بحال خود می گذاریم و بعد یک لیتر از مایع اولیه را به آن اضافه می کنیم و سپس دست و پا را جهت استحمام در آن می گذاریم. به این ترتیب می توان مایع شستشو را مدت هشت روز نگهداشت و هر روز از آن استفاده کرد و فقط کافی است که در موقع استفاده آنرا کمی گرم کنیم(نجوشانیم)- و مواد گیاهی نیز به آن اضافه نکنیم.

برای تهیه محلولهای استحمام حتی المقدور و باید از استعمال ظروف فلزی بدون لعاب پرهیز کرد. ظروف پلاستیکی نیز اگرچه بهتر از ظروف فلزی است نباید استعمال شود. بهترین وسیله وان های چنین است. شستشو و حمام یا با مایعات درمانی باید صبح و ناشتا به مدت هشت دقیقه انجام گیرد. حمام باید در حد امکان گرم

(نه جوش) باشد. شستشو و حمام دستها عصرها قبل از شام و به مدت هشت دقیقه همینطور تا حد امکان گرم باشد. روش تهیه محلولهای حمام دست و یا پا در مورد محلولهای خوراکی و شست و شوی اندام تناسل زنان نیز می تواند تعمیم داده شود.

بعضی از ترکیبات فعال گیاهی و طرز اثر آنها

برای دانستن شیوه استفاده از گیاهان دارویی و طرز اثر آنها لازم است که درباره ترکیبات فعال و اتثر بخش آنها چیزهایی بدانیم.

مقدار مواد موجود در گیاهان بسیار متغییر است مثلاً اگر گیاه در شرایط بسیار نا مساعد پرورش یافته باشد یا اگر از گونه ای باشد که مقدار ماده مؤثر آن کم است و حت ممکن است گیاه اصلاًفاقد ماده مؤثر باشد. از سوی دیگر مقدار مواد مؤثر گاهی ممکن است بیش از حد معمول باشد. در چنین شرایطی گیاه تأثیر قوی تری خواهد داشت. به همین دلیل دارو ساز باید اکثر داروهایی را که به کار می برد استاندارد کند تا داروهایی با کیفیت خوب در اختیار      پزشک و بیمار بگذارد.

در زیر بعضی از مهمترین ترکیبات فعال گیاهلان همراه با طرز اثر آنها به نظر می رسد از میان ترکیبات معدنی بدن املاح پتاسیم و کلسیم اهمیت ویژه ای دارند. نمکهای پتاسیم خاصیت سدر دارند در حالیکه املاح کلسیم در برابر عفونتها یاری می رسانند. املاح پتانسیم تقریباً در تمامی گیاهان به فراوانی یافت می شوند و معمولاً به شکل محلول هستند املاح کلسیم کمتر قابل انحلال هستند و هنگامی که تیزانها تهیه و مصرف می شوند به مقدار بسیار کمی به بدن می رسند.

اسید سیلسیک نیز عملاً در تمام گیاهان یافت می شود و در بعضی از گیاهان حاوی مقدار زیادی از آن هستند (مانند دم اسب، علف هفت بند، شش گیاه) این اسید مانند یک تقویت کننده بافتهای ملتحمه عمل می کن، به ویژه در شش ها و بدین ترتیب مقاومت به سل ریوی را کمی افزایش می دهد.

یک رژیم غذائی متعادل حاوی مقدار کافی از املاح معدنی است. املاحی که در گیاهان دارویی وجود دارد با ترکیبات  فعال دیگری همراه است و تأثیر دارویی چنین املاحی خالی از اهمیت نیست.

اسیدهای آلی- (مالیک، سیترلیک، تارتریک، اگزالیک و غیره) نیز از ترکیبات معمول گیاهان هستند و در اندامهایی مانند میوه گیاهان جمع می شوند.

در برخی موارد این ترکیبات به ویژه اسید تارتاریک و املاحش مانند یک ملین ملایم عمل می کنند.

موسیاژ- گیاهی در آب تورم پیدا می کند و محلول های خمیری شکل یا چسبناکی می سازد. این خاصیت است که اثر ملین به گیاه میدهد. آب در روده می ماند و از سفت شدن محتویات آن جلوگیری می کند و از سوی دیگر همچون یک لنیت دهنده عمل می کند. در همان زمان حجم محتویات دستگاه گوارش افزایش می یابد و فشار آن بر دیواره روده زیاد شده و به حرکات پریتالیتیک کمک می کند. علاوه بر آن موسیاژ یک لابه محافظ بر روی محافظ می کشد به طوری که محرکهایی نظیر اسیدها نمک ها و غیره نمی توانند با قسمتهای ملتهب یا بیمار تماس پیدا کنند. به همین دلیل از گیاهان موسیاژی به عنوان ملین و برای محافظت مخاط ملتهب دستگاه گوارش استفاده می شود. گاهی از این اثر تسکین دهندگی برای درمان اسهال به ویژه اسهال ناشی از بعضی عوامل باکتریایی یا محرکهای قوی استفاده می شود. همچنین باید از مصرف آنها به شکل کمپرس داغ(ضماد) نیز نام برد. موسیاژ مقدار زیادی آب را در خود نگه میدارد و بنابراین گرمای زیادی را در خود نگه می دارد که پیوسته به داخل بافتها نفوذ می کند. عمده ترین گیاهان حاوی موسیاژ عبارتند از: بزرک، شنبلیله، گل و برگ پنیرک، گل سنگ اسیلندی و شکوفه لیمو ترش. موسیاژ در اثر حرارت طولانی تجزیه شده و به قند تبدیل می شود و بدین ترتیب فعالیت خود را از دست میدهد.

گلیکوزیدها- مواد هستند که در اثر آنزیمها اسیدهای رقیق- قلیاییها یا جوشاندن هیدرولیز شده و به یک ترکیب غیر قندی و یک یا چند قند تجزیه می گردند. خاصیت داروئی آنها مربوط به قسمت غیر قندی ملکول است که از نظر شیمیایی بسیار متنوع است. قسمت قندی ملکول معمولاً بر روی قابلیت انحلال و در نتیجه بر روی جذب آن در بدن تأثیر می گذارد. بسیاری از گیلیکوزیدهای گیاهی  هیچ اهمیتی درمانی ندارد. ولی برخی مانند گیلوکیزیدهای گل انگشت تا نه، خریق سیاه یا گل برف بر روی قلب تأثیر زیادی دارند و در همان حال  ترشح ادرار را افزایش می دهند. این ترکیبات از فعالترین ترکیبات سمی گیاهان هستند. گروه ویژه ای از آنها شامل گیلیکوزیدهای آنتراکینونی است که در سنجد تلخ، سیاه توسه، ریوند چینی و سنا یافت می شود و ملینهای قوی هستند. گیلیکوزیدهای مشتق از اسیدسالیسیگ شامل گروه دیگری می شود. این گلیکوزیدها در برخی از بیدها، ریش بز، بنفشه و غیر آنها یافت می شود و خاصیت تب بر، ضد التهابی، گندزدا، و ضد درد دارند و برای درمان رماتیسم بکار می روند. سالها توجه زیادی به گروهی از گیلکوزیدهای بی رنگ یا زرد رنگ بنام فلاونوئیدها می شد. این ترکیبات مویرگها را تقویت می کنند و از خونریزی های کوچک زیر پوستی که در سالخوردگان بسیار شایع است جلوگیری می کنند. برخی از آنها انقباضهای عضلات صاف را رفع می کنند، در حالی که برخی دیگر جریان خون را در شریانهای کرونه بهبودی می بخشد.

ساپونینها، نیز گیلکوزید هستند. خاصیت فیزیکی مهم آنها این است که محلولهایی آنها بسیار کف می کند. به همین دلیل است که به عنوان دتر جنت معروف می شوند و نامشان ساپونین است. (ساپو به زبان لاتین یعنی صابون)

وجود مقادیر زیاد آنها در جریان خون خطرناک است و ممکن است به علت تجریه کردن گلبولهای سرخ (همولیز) مهلک باشند. اما از آنجایی که به مقدار ناچیزی در دستگاه گوارش جذب می شوند خوردن آنها معمولاً خطرناک نیست. ساپونینها در دستگاه گوارش جذب مجدد برخی از ترکیبات (مانند مواد غذایی و داروها) را تسهیل می کنند. ساپونین ها ملینهای ملام، ادرار آور و خلط آور هستند. ساپونین ها در گیاهان فراوانند و در گیاهان ruptur wort ، ریشه چوبه و ریشه mullein , cowslip و علف شیر به وفور یافت می شوند. اگر محلولهای مایی آنها جوشیده شود مانند بقیه گیلکوزیدها از بین رفته و فعالیت خود را از دست می دهند.

ساپونین های herb paris و سیاهدانه گندم برخلاف ساپونهای دیگر به خوبی از دستگاه گوارش جذب می شوند   و بسرعت وارد جریان خون شده سبب همولیز می شوند که ممکن است مهلک باشد (بخصوص حبه های harb paris) هنگامی که از گیاهان گیلکوزیددار (و نیز ساپونین دار) نیزان تهیه می شود لازم است که از جوشان طولانی آنها خودداری شود زیرا این کار از تأثیر آنها می کاهد.

تانن ها: پروتئین ها را رسوب می دهند. به همین دلیل پوست حیوانات را به چرم تبدیل می کنند (پرفسور هاش فلوک)

این مواد دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند که خاصیتی مشترک دارند و از این است که توانایی انعقاد آلبومین ها و فلزات سنگین و آلکالوئیدها  را دارند. آنها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آنها اساساً در رابطه با خاصیت قابض بودنشان است. خاصیت انعقاد آلبومین های مخاطی و بافتی با ایجاد یک قشر منعقد شده جداکننده و محافظ اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خونریزیهای کوچک را دارد.

جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند، در اکثر موارد به صورت مصارف خارجی علیه تورمهای حفره دهانی، زکامها، برونشیت، خونریزیهای موضعی، روی سوختگیها و ورم حاصل از سرمازدگی، زخمها، تورم های پوستی، بواسیرها و تعرق بیش از حد بکار برده می شود (از کتاب گیاهان داروئی نوشته ژان و لاک و ژیری استودولا ترجمه ساعد زمان)

در مصاف داخلی نیز در موارد زکام معده ای، اسهال، عفونتهای مثانه و همچنین بعنوان آنتی دوت (پادزهر) در هنگام مسمومیت بوسیله آلکالوئیدهای گیاهی بکار می روند.

اسید تانیک که از گالهای درخت بلوط (مازو) بدست می آید اغلب در داروسازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط، برگهای گردو، برگها و میوه مورد، برگهای تمشک و غیره استفاده می شود.

مواد معطر

در این گروه موادی وجود دارند که به مقدار فراوان در داروهای گیاهی یافت شده و ترکیبات و اثرات آنها غالباً بسیار متفاوت است. آنها می توانند همراه با دیگر مواد مؤثره در گیاه موجود داشته باشند.

شاخه های بگدار یونجه زرد و آسپرول معطر نیز سرشار از کومارین است.

کومارین از مشتقات فنیل پروپان با عطر مخصوص به خود است.

هدروکسی کومارین دارای خواص دارویی نیز هست. اسکولین که در پوست درخت شاه بلوط هندی وجود دارد همان اثری را داراست که ویتامین P دارد. به این معنی که مقاومت عروق خونی را بالابرده و بنابراین در درمان بواسیر وارس مانند (روتین) مؤثر است. (ژان ولاگ و ژیری استودولا در کتاب گیاهان داروئی) علاوه بر این اشعه ماورای بنفش را جذب می نماید. (فیلترهای خورشیدی، کرم محافظ) پوست گیاه ویورن نیز محتوی هیدروکسی کومارین است.

آنترلیک یا سنبل خطایی محتوی فورو کومارین است. گروه دوم مواد معطر از تغلیظ ملکولهای اسید استیک فعال (استوژین ها) بدست می آیند.

فلاونوئیدها و فتولیک ها به این گروه تعلق دارند که از لحاظ اثرات درمانی بسیار مهم هستند که مانند اسکولین اثر خوبی بر دیواره مویرگها دارد. روتین از گیاه سراب و به مقدار بیشتر از گندم سیاه و سوفورا گرفته می شود.

برگها و گلهای آلیچ و میوه همین درختچه از داروهایی است که در آن فلاونوئید وجود داشته و به وفور مورد مصرف قرار می گیرند.

یک داروی مهم دیگر چه برای طب رسمی و یا طب سنتی که در کنار فلاونوئید مقدار زیادی از سایر مواغد نیز در آن موجود است گل یا میوه آقطی سیاه است.

گلهای تیول نیز داروی خوبی است که همه آنرا بخوبی می شناسند. در اینجا باید نامی هم از شاخه های برگدار هوفازیقون، همیشه جوان آنته نر گیاه خار علیض که سرشار از مواد مهم گروه فلاولنیان بوده و برای درمان بیماری های کبد و هپاتیت مؤثر است مبتی است مورد توجه خاص و مطالعه قرار گرفته است.

مواد مؤثر در شاهدانه نفتوکینون موجود در برگ در درخت گردو ترکیبات موجود در وزرا نیز به گروه مواد معطر تعلق دارند.

اسانساهای روغنی (اسانساهای طبیعی) و تروپن ها

اسانساهای روغنی مایعات فرار، منعکس کننده نور، از نظر نوری فعال، شبیه به روغنها با عطری کاملاً اختصاصی هستند. در بسیاری از گیاهان تولیدات فرعی متابولیسم ثانوی را تشکیل می دهد.

درهوای گرم و آفتابی و پایدار، گیاهان بیشتر اسانس را در خود دارند و این بهترین هنگام برای چیدن آنهاست. از سوی دیگر این روغنها در برخی از بافتها در مرکز سلول یا در محل ذخیره اسانس ها زیر پوشش کرکی، غده های کوچک یا در فضای میان سلولها جمع می شوند. با کنترل میکروسکوپی از کیفیت روغن ها رد می یابیم که این سلولها تشکیلات خاصی را دارا هستند.

آنها را از گیاهان تازه یا خشک به وسیله تقطیر با بخار آب، استخراج ساده یا دیگر روش ها (فشار، جذب آنها روی چربیها در عطر سازیها و غیره) می گیرند و از نقطه نظر شیمیایی ترکیبات بسیار پیچیده ای هستند در پزشکی اغلب از موادی که از اسانس های روغنی گرفته می شود(از قبیل نعناع، کافور) استفاده می گردد.

مصرف دارویی اسانسهای روغنی بر اساس خواص فیزیولیژیکی آنها مانند مزه اثر محرکه آنها روی پوست و مخاط، خاصیت ضد عفونی کننده و ضد باکتری بودن آنها استوار است. اسانس انیسون، زیره و غیره اغلب به عنوان خلط آور بکار می روند. زیرا آنها از طریق ریه دفع شده و بنابراین مستقیماً مجاری تنفسی  را ضد عفونی نموده و مخاط را آزاد می کنند.

گلوکنین ها(انسولین های گیاهی)

موادی هستند که روی گلیسمی اثر می گذارند، آنها را انسولین های گیاهی نیز می نامند و در گیاهان ذیل موجودند:

غلاف میوه لوبیا، سرشاخه گالگا و برگهای مورد.

این گیاهان در ترکیب جوشانده هایی که به عنوان ضد دیابت مصرف می شوند و همچنین در درمانهای جنینی دیابت بکار می روند.

هورمونهای گیاهی

این مواد از ترکیبات شیمیایی بسیار پیچیده ای برخوردار بوده و در اکثر موارد نوعی بیوکاتالیزور بوده و روی رشد و مبادلات متابولیک اثر می گذارند.

آنها را می توان در گیاهانی از قبیل رازک، بادرنجبوبه، مریم گلی، درخت پستانک، ختمی، کیسه کشیش، یولاف و هویج پیدا نمود.

ضد عفونی کننده های گیاهی:

منظور مواد آنتی بیوتیکی است که از گیاهان عالی بدست آمده و دارای طیف وسیع ضد میکروبی هستند. آنها بسیار ناپایدار و فرارند و حتی از طریق بخور نیز بر مجاری تنفسی تأثیر می گذارند.

این مواد در سیر، پیاز، خردل، ریشه خردل، ارس، کاج، بارهنگ و غیره موجود هستند.

(گیاهان داروئی نوشته ژان و لاگ و ژیری استودولا             ترجمه ساعد زمان)

اکنون به مجموعه گیاهانی که توسط دکتر حسن عرفانی در کتاب صد گیاه و هزار درمان جمع آوری شده است و همچنین خواص و مواد استعمال آنها اشاره می کنیم.

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
اسفرزه	ناراحتی های روده، رفع گرمی بدن
انجدان	قولنج معدی- تنظیم کننده قاعدگی زنان- اشتها آور و ضد تشنج
بارهنگ	خونریزی- تأخیر رشد و نمو کودکان- اسهال و ترشحات زنانه- سوءهاضمه- زکام- ضعف و خستگی ناشی از سرماخوردگی- استسقاء
زوفا	سوءهاضمه- کولیک- امراض پوستی و سنگ کلیه
زیتون	فشار خون- مرض قند- آرتریو اسکلروز
سداب	تقویت اعصاب مشکن و آرام بخش
سنبل الطیب	نوراستنی- تشنجات اطفال- بی خوابی
سیاهدانه	ضد نفخ- دافع کرم- مدر
شوید	رفع سوءهاضمه- تسکین استفراغ- رفع کلسترول
شیرین بیان	زخم معده و اثنی عشر
اسپیره چمنی	امراض عفونی (سرخک، مخملک)، رماتیسم، بی نظمی های قاعدگی، چاقی و سلولیت

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
اسطو خدوس	گریپ، آنژین، برونشیت، زخم ها ، بی نظمی های قاعدگی، زیبایی، روم معده
اسفناج	تقویت بدن- تقویت عمل معده- کبد و لوزالمعده- ناراحتی های پوستی
افسنلین	دفع کرمها و انگل ها- تقویت سیستم هاضمه و کبد، ورم کبدی و یرقان، تنظیم عادت ماهانه زنان
اکالیپتوس	ضد عفونی کننده- موارد تب- تب نوبه- آسم- برونشیت- آنژین- نزله- میگرن- خونروش
اکلیل کوهی (روزمارین)	ناراحتی های پوستی- قاعدگی زنان- زخم ها- ورم دهان- اسهال- دردها
آلوزرد	رماتیسم- نقرس- سنگ کلیه- یبوست- سفتی جدار رگها
آلوچه (گوجه گیلانی)	تصفیه خون- تقویت اسفنگتر مخرج و ماهیچه دستگاه ادراری- مدر- کولیک- بیماریهای ریوی- تشنج- اسهال
انگور فرنگی سیاه	اسهال- کولیک معده- درد معده- نقرس- یرقان- آرتریت

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
انگور فرنگی قرمز	یبوست- بیماریهای پوستی- رماتیسم- نقرس- یرقان- تقویت روده و کبد
انیسون(بادیان رومی)	تقویت اعمال و مقاومت بدن و سلولهای عصبی مغز و نخاع- تحریک دستگاه گوارش- موارد میگرن- سرگیجه- قولنج- آسم- برونشیت- درد قاعدگی-
آوشین شیرازی	برونشیت- رماتیسم و ….
بابا آدم	تصفیه خون- ناراحتی های پوستی- امراض عفونی- ریزش موی سر
بابونه	نور الژی- میگرن- ورم پلک ها- رنگ سر- دفع کرم- ناراحتی های معده و روده- افسردگی- قاعدگی زنان-
بادام	کبد- سرفه- دفع کرم- التهاب دستگاه گوارش- برونشیت- خارش- سوختگی
بادرنجوبویه	تقویت قلب- حالات نوراستنی- هیجان- سردرد عصبی- کمبودحافظه- افسردگی- آسم- سرفه- بی نظمی های قاعدگی
بسفایج (بسپایک)	تصفیه کننده- ملین- موارد سرفه- برونشیت- زکام- بیماری های کبدو طهال- نقرس و رماتیسم
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
بلوط دم دار	خونوش ها- زخم ها- ادار غیر ارادی- چرک ها و دمل ها- اسهال- خونریزی ماهانه زنان- وارین- اگزما
بولاغ اوتی (ترتیزک آبی)	تصفیه خون- محرک- اشتها آور- ضد انگل- تب بر- موارد برونشیت مزمن- اسکوربوت- ریزش مو- نقرس و رماتیسم
بنفشه	آنژین- برونشیت -ذات الریه- سیاه سرفه- ورم ها یبوست
بومادران	ناراحتی های عصبی- بی نظمی های قاعدگی در بلوغ و یائسگی- جوش و آکنه- سنگ کلیه- شقاق و بواسیر
پای شیر	خونروش- ناراحتی های روده و معده- ترشحات و دردرحم- سرگیجه- قند خون- زخم ها- روم ملتحبه- عفونت ها
پرتقال و نارنج	آرامش بخش- ضد تشنج- مقوی- ملین- اضطراب- حالات عصبی- آسم- میگرن- بی خوابی- صرع- هیستری- کرم- طپش کرم
پروانش (گل تلفونی)	تصفیه خون- التیام زخم- دفع ترشح زنان- ضد اسکوربوت- مدر- اسهال خونی- آنژین- ورم دهان و گلو
نپجه مرغی	مدر- تصفیه کننده- معرق- نشاط آور- بیماری های عفونی همراه تب- ناراحتی های دستگاه ادراری- یرقان- سلولیت- قولنج  کبدی- سنگ صفرا

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
پنیرک‌(پنیرک وحشی)	تسکین بخش- ضد التهاب- لینت بخش- ورم دستگاه گوارش- خلط آور دستگاه گوارش- خلط سینه- سرفه- آنژین- برونشیت- ذات الریه- ورم ملتحمه- سرخک- مخملک- عفونت های دهان- خارش پوست- آبسه
پیاز	مقوی- مدر- ضد اسکوربوت- ضد عفونی کننده- کولیک کلیه- سنگ کلیه- سنگ مثانه- نقرس- رماتیسم- قند خون-  آکنه- طپش قلب- سرفه- آسم- آنژین
ترب(تربچه ترب سفید و ترب سیاه)	ضد اسکوربوت- مدر- برونشیت- سیاه سرفه- آسم- سنگ کلیه-
ترب وحشی (مجل برمی)	سرگیجه و اغماء- سیاتیک- ذات الریه- ورم های خونی- سرفه- سیاه سرفه- نقرس- سنگ کلیه- ساتیک- ذات الجیب- آسم- آلبومینوری
ترخون	اشتها آور- نوراسیتی- ضعف بدن- نفخ- سوءهاضمه- ترشی معده- سکسکه- نقرس- رماتیسم- بند آمدگی ادار- آرتروز- بی نظمی قاعدگی
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
ترشک	نشاط آور- مدر- ضد تب- اشتها آور- ملین- تصفیه کننده خون و مقوی- ناراحتی های دستگاه گوارش و ادراری- بواسیر- زخم دهان و حلق- بی اشتهایی- امراض پوستی- اسهال- کولیک معده
تمشک خوراکی	یبوست- دیابت- آلبومینوری- ترشی معده – رماتیسم-
تمشک کبود	ورم مخاط دهان و گلو- آنژین- ورم لوزه-اسهال- زخم و دمل- دردبواسیر- خونروش- صداگرفتگی- عفونت و زخم لثه- امراض پوستی-
توت فرنگی	تصفیه خون- شفافیت پوست- استحکام ریشه- دندانها- اسهال- شقاق پوست- بیماری های کبدی- نقرس- رماتیسم- ناراحتیهای عصبی
جعفری	اشتها آور- مدر- ضد تب- تنظیم کننده عادت ماهانه زنان- استقسقاء- اختلالات گردش خون- سوءهاضمه- ناراحتی های تنفسی- امراض پوستی- مارگزیدگی- ورم کلیه و مثانه- سوزاک- ورم چشم
چپنتیانا	تشدید ترشح بزاق- تقویت اندامها- تکثیر گلبولهای سفید- مدر و ضد تب- دردهای کبد و روده- انگل ها
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
ختمی	تسلی بخش- نرم کننده- ضد تب- ضد سرفه- ناراحتیهای سینه- آنژین- برونشیت- ذات الریه- آبسه- آبسه ناخن- کورک و خراج- ناراحتیهای روده- معده و کلیه و مثانه
خردل (سفید و سیاه)	تب بر- سرفه- مدر- لینت بخش- یبوست های مزمن- ورم لوزه- آنژین- ورم ریه- جنب پریکارد قلب- سرگیجه- ضعف قلب- آسم- درد ستون فقرات- سیاتیک- دردهای قاعدگی
دارواش	تنظیم کننده فشار خون- مدر- سردردهای سخت- سرگیجه- اضطراب- اختلالات قلبی- آنژین- تنگی نفس- تصلب شرائین- نقرس- رماتیسم- سنگ کلیه- قولنج کلیه- صرع- هستری- آسم- تشنج- خونروش
ذرت	تسهیل کار قلب وکبد- تقویت فعالیت اندامها- قولنج کلیه- سنگ کلیه- ورم مثانه- رماتیسم- نقرس
رازیانه	تسهیل عادت ماهانه زنان- زیاد کردن شیر مادران- رفع سفت شدن غده های شیرین پستان- اشتها آور- محرک و مقوی و ضدانگل- سرفه- سیاه سرفه- آسم- گلودرد- درد معده-

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
راسن	مدر معرق- تصفیه کننده خون- اشتها آور- مقوی معده- آنژین- سیاه سرفه- ذات الریه- ذات الجنب- رماتیسم- نقرس- امراض پوستی- امراض عفونی
ریحان	آرام بخش- فعال کننده دستگاه هاضمه- سرگیجه- کولیک- سرفه- آنژین- سیاه سرفه- سردردهای عصبی و ناشی از گاستریت- روم لثه
زالزالک	تنظیم کننده کار قلب و فشار خون- تسکین دهنده تشنجات عصبی- جلوگیری کننده چاقی- نقرس- ورم حجاب عاجز- خونروش و ترشحات زنان- تب- اسهال- آرتریو اسکلروز- آنژین سینه ای- خستگی- طپش قلب- اظطراب- استرس-
زبان گنجشک	معدر- مقوی- پائین آورنده تب- نقرس- رماتیسم- دندان درد- ناشنوایی- مارگزیدگی- اسهال- اسهال خونی
زرد آلو	دفع کرم- در موارد کم خونی- چشم درد- ناراحتی های معدی و کبدی- اسهال
زیرخون (تیون)	آرامش بخش- برطرف کننده التهاب- تسهیل کننده گردش خون- مدر- مقوی- سرفه- آسم، میگرن- ناراحتی های قلبی- آنژین سینه ای- آنقارکتوس- رماتیسم- نقرس- زخم سوختگی- ورم و آبسه
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
سرخس ها	مدر، مسهل، مقوی، جلوگیری کننده خونریزی، ضد انگل، بیماری های خونی، اسناد مجاری ادرار، سنگ کلیه، سلولیت، نقرس، رماتیسم، ضعف عمومی بدن، باد مفاصل اسپاسم، سیاتیک
سرو	بیماری های رحم و راست روده- بواسیر
سنبل ختائی	مقوی- محرک- تصفیه کننده خون- معرق- تقویت کننده قلب- التیام زخم ها- قاعدگی دردناک- درد معده- تشنج و تهوع- سرگیجه- میگرن- زماتیسم
سیاه توسه	یبوست- نفخ- سکسکه- ترشی معده- عفونت های مزمن- کرم- بواسیر- عوارض پوستی(آبسه، عفونت های جلدی، کچلی و …)
سیب	جمع کننده سلول ها و رگهای خونی- مدر- آرام بخش- نشاط آور- ورم کلیه- عدم مثانه- سنگ کلیه و مثانه- امراض مفاصل- نقرس- کبد، کلیه، آرتروز چربی خون، بواسیر، اگزما و …
سیر	مدر- ضد کرم- ضد مسمومیت- ضد آسم- ضد یرقان- دافع سردرد- مرض قند- فشار خون- اسهال- اسهال خونی- مسمومیت- اختلالات کبدی- نقرس- سیاتیک- سرگیجه- چربی خون.

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
شاه پسند رسمی	مقوی، ضد تشنج، رماتیسم، یرقان، تب های عصبی، آنژین، ورم لوزه، گلودرد، زخم و سوختگی، میگرن، سرگیجه، ترشی معده، اختلالات هاضمه، یرقان، ضعف هاضمه، سوداء، امراض پوستی، تب و گرمی بدن
شاهتره	یرقان- ضعف هاضمه، سوداء- امراض پوستی- تب و گرمی بدن
شقایق	معرق- دفع کننده خلط، آرام کننده و سرفه و تسکین دهنده درد- آنژین- برونشیت- سرفه- سیاه سرفه- آسم- ذات الجنب- بیخوابی- اظطراب- تشنجات معدی و روده ای- دردهای عصبی-
شمشاد	تصفیه کننده خون- محرک غدد ترشحی عرق- پائین آورنده تب-
شلغم	سرشار از ویتامین ها، مواد قندی، و مواد معدنی، سرفه، برونشیت، آنژین، ذات الجنب، ذات الریه، آ‎سم، سیاه سرفه، نقرس، رماتیسم، درد مفاصل، آبسه، دمل، سرما زدگی
شنبلیله	اشتها آور- سرشار از مواد معدنی، مقوی، کم خونی، بی میلی جنسی، امراض عفونی
طاوس جاروئی	استسقاء- بندآمدگی ادرار- آلبومینوری- کمی فشار خون- ضعف غدد داخلی
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
عشقشه	ضد تب- معرق- ترمیم کننده بافتها- ضد رماتیسم- رفع کننده بی نظمی های قاعدگی- دفع کننده دردها- محافظ زیبائی- دفع کننده چربی اضافی پوست و سلولیت
قشقه زمینی	ضد اسکوربوت- مدر- سرفه- آسم- زخم ها- آسیب ها- دمل ها- سلولیت و عوارض پوستی
علف جاروب	مدر- تصفیه کننده خون- ورم مثانه- رماتیسم- اسید اوریک
غافت	مدر- تقویت کننده حافظه- ضد کرم- کولیک های کلیوی و بیماریهای کلیوی- زخم ها- ورم ها- دمل ها- آنژین- زخم های دهان و زبان
قان	سنگ کلیه- کولیک کلیه- رماتیسم- نقرس- آلبومینوری- سلولیت- گریپ- تب- ناراحتی های پوستی- ریزش مو
قره قاط	نیرو بخش- ضد عفونی کننده- ضد عفونی کننده دهان و حلق- تقویت کننده چشم- قند خون- سرفه- درد معده- کم کاری روده- اسهال- فشار خون- بواسیر- اگزما

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
کاج	فعال کننده غدد داخلی- تقویت کننده قلب- برونشیت- ذات الریه- ذات الجنب- سنگ کلیه- ترشحات زنانه- رماتیسم- سیاتیک- بیماری های پوستی- راشی تیسم
کاسنی	تقویت کننده هاضمه- مدر- ضد کرم- ناراحتی کبدی(یرقان- کولیت- کم کاری کیسه صفرا)- ناراحتی های پوستی، تب
کاهو	تسکین دهنده- لینت بخش- آسم- سیاه سرفه- اظطراب- طپش قلب- هیستری
کرفس	ضد تب- مقوی معده- اشتها آور- لاغر کننده- ناراحتی های کلیوی- نقرس- رماتیسم
کزبره خضرا (آنترسیکوس)	یبوست- رماتیسم- نقرس- استسقاء- بیماری های کبدی- و پوستی
کهلیک اوتی (سینسبر)	تشنجات- سرفه- سیاه سرفه- التهاب معده- آسم- بیخوابی- طپش قلب- بند آمدگی ادرار- رماتیس- بی نظمی های قاعدگی- نزله- آنژین- برونشیت- ذات الریه

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
کنگر فرنگی (خر شوف)	کولیک کبدی و کلیوی- یرقان نقرس- چربی خون- کهیر- رماتیسم- آسم- اگزما-
کیسه کشیش	بندآورنده خون- دردهای قاعدگی- تنظیم قاعدگی- نشاط آور- آرامش بخش- معرق- مقوی قلب- نزله- برونشیت- عفونت های داخلی- سرماخوردگی و ….
گردو (درخت گردو)	تصفیه کننده خون- مقوی- ریزش مو- شوره سر- زخم- بریدگی- خونروش- خونریزی شدید قاعدگی- بواسیر- اسهال، کرم- عفونت- ترشح زنانه- ورم دهان- قند خون
گزنه	محرک غدد هاضمه- جلوگیری کننده از خونروش مدر- ضد اسهال- مقوی- ضد عفونی کننده
گزنه سرخ	مدر- تصفیه کننده خون- نیروبخش- نشاط آور- التیام دهنده زخم- اسهال- خونروش- عادت ماهانه نامنظم- واریس- دمل- نقرس- سوختگی
گلابی	نشاط آور- ویتامین دار- مدر- لینت بخش- آرام بخش- بندآمدگی ادرار- سنگ مثانه

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
گلیر	کورک- سیاه زخم- زخم های معمولی- آبسه- گزیدگی حشرات- ضعف جنسی
گل قاصد	تقویت کار- هاضمه- مدر- تصفیه کننده خون- محرک- ضد اسکوربوت- اگزما- جوش- ورم ها- بیماری های پوستی
گل کلم	ضد کرم- ضد عفونی کننده- التیام دهنده و زخم ها و سوختگی- رفع کننده اثر گزیدگی حشرات- رماتیسم- نقرس- پهلو درد- سیاتیک- آنژین- گرفتگی صدا- برونشیت- ذات الجنب
گل گندم	سرفه- برونشیت- بیماری های کبدی- جمع شدن آب در بدن- ورم چشم
گل ماهور	تحریکات تنفسی- سرماخوردگی- آنژین- برونشیت- ذات الریه- ذات الجنب- آسم- اظطراب- حالات عصبی- ضربان قلب- کولیک ناراحتی معده- مدر و معرق
گل محمدی (گل سرخ)	گلودرد- ریزش آب بینی و مجاری تنفسی- ورم های دستگاه هاضمه- اسهال- اسهال خونی- ترشحات زنانه- خونریزی غیرعادی ماهانه- ناراحتی های ریوی
گیلاس	برونشیت- سنگ کلیه و مثانه
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
لادن	ضد آسکوربوت- کم کاری کلیه- عفونت مثانه- ملین- تنظیم عادت ماهانه- تقویت مو
لیمو	نشاط بخش- ویتامین دار- معرق- مدر- ضد کرم- اختلالات هاضمه-
مارچوبه	کم کاری کلیه- مثانه- کبد- نقرس- طپش قلب
مامیران	مدر- لینت بخش- ضد تشنج- تنظیم کننده قاعدگی زنان- رماتیسم- نقرس- کولیک کلیه- اظطراب- آسم- برونشیت- آلرژی- سفت شدن جدار رگها- زگیل- میخچه- کچلی
مرز نگوش	بی خوابی- ناراحتی های عصبی- دردهای قاعدگی- گرفتگی مجرای ادرار- بیماری های چشم- کم کاری کلیه- ریه- جگر- طهال و رحم- آنژین، برونشیت، آسم
مرزه	ضعف جنسی- نقرس- فالج- اسهال- توقف عادت ماهانه- رماتیسم- سنگ کلیه- اسهال- مسمومیت- آسم

نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
مریمی	محرک- مقوی دستگاه عصبی- مدر- ضد تب- کم خونی- افسردگی- دیابت- ترشح زنان- خونریزی غیر عادی- بندآمدگی ادرار- ورم دهان- آبسه- زخم دمل- ریزش مو- اختلالات دوره یائسگی
نسترن	مقوی- قابض- مدر- معرق- تصفیه کننده خون- ویتامین دار- التیام دهنده زخم- بندآمدگی ادار- اسهال- ورم معده- تهوع- سوءهاضمه
نعناع	تسکین دهنده تشنجات- مقوی معده- مدر- نفخ معده- تهوع- زخم معده- آسم- برونشیت- ضعف اعصاب- بیخوابی- لرزش- اضطراب.
هلو و شفتالو	تصفیه کننده خون- معد- ضد کرم- تب بر- سیاه سرفه- آسم- کولیک کلیه- سنگ کلیه- لک های پوست- رماتیسم- جوش صورت
همیشه بهار باغی	تسکین دهنده- تشنج- آسم- سرفه- طپش قلب- بیخوابی- اظطراب- محرک ترشح کبد و صفرا- تصفیه خون- لینت بخش- معرق
همیشه بهار کوهی	انسداد خون- کبودشدگی- زخم  ها- آکنه- اسهال خونی- نقرس- ذات الریه- سیاه سرفه
نام گیاه	برخی خواص یا  موارد استعمال
هویج	ویتامین دار- تقویت کننده چشم- ضد کرم- التیام دهنده زخم- اگزما- دمل- آبسه- سوختگی
هویج وحشی	مدر- ضد کرم- ویتامین دار
یاس بنفش	تب بر- رفع کننده ناراحتی های هاضمه- سکسکه- نفخ- اسهال- نقرس- رماتیسم